XVJ O‘zbekistonda «soliq yuki»ni kengaytirishni taklif qildi. Iqtisodchi berilgan tavsiyalarni keskin tanqid qildi

Xalqaro valuta jamg‘armasi O‘zbekistonni soliqqa tortish bazasini kengaytirish va soliq tushumlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushini tiklash bo‘yicha choralar ko‘rishga chaqirdi. Bu haqda XVJ missiyasining mamlakatga tashrifi yakunlari bo‘yicha tayyorlagan xulosasida keltirib o‘tilgan.

«2025 yilgi budjet umuman olganda soliq imtiyozlarini kengaytiradi va mavjudlarini uzaytiradi. Bu esa soliq bazasining o‘sishini sekinlashtiradi hamda soliq tushumlarining YaIMga mutanosib ravishda o‘sish imkoniyatini cheklaydi», deyiladi hisobotda.

XVJ hukumatga kelgusi uch yil mobaynida daromadlarni oshirishning o‘rta muddatli strategiyasini ishlab chiqish va soliq tizimini yanada adolatliroq qilishni tavsiya qildi. Bu 2020 yildan keyingi davrda yalpi ichki mahsulotning 2 foizlik nuqtasi yo‘qotilishini qoplashga ko‘maklashishi kerak.

• XVJning texnik yordam bo‘yicha tavsiyalarida quyidagi takliflar mavjud:
• aksiz solig‘ini oshirish (masalan, spirtli ichimliklar, yoqilg‘i, transport vositalari va shakar uchun). Bu YaIMning 1,1 foizigacha daromad keltiradi;
• investitsiya imtiyozlarini kamaytirish, daromadlarga asoslangan soliq imtiyozlari va foyda solig‘idan ozod qilishni qayta ko‘rib chiqish. Bu YaIMning 1,1 foizigacha daromad keltiradi;
• samarasiz bojxona imtiyozlarni bekor qilish va yangi yengilliklar berishni to‘xtatish. Bu YaIMning 3,2 foizigacha daromad keltiradi.

«Soliq tizimini adolatliroq qilish uchun daromad solig‘ining hozirgi bir xil stavkasini progressiv stavkaga almashtirish kerak», deya qayd etilgan hisobotda. 

«O‘zbekiston hali na rivojlangan, na to‘liq bozor iqtisodiyotiga o‘tgan davlat»

Iqtisodchi Yuliy Yusupov Xalqaro valuta jamg‘armasi tavsiyalarini keskin tanqid ostiga oldi.

«Mutaxassis sifatida alohida shaxslar va tarmoqlarga beriladigan imtiyozlar to‘liq barham topishi kerakligiga to‘liq qo‘shilaman. Chunki bunday imtiyozlar bozor mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashini izdan chiqaradi, korrupsiya va raqobatni cheklovchi muhitni shakllantiradi.

Biroq, XVJ tomonidan budjet daromadlarini oshirish zarurati borasida bildirilgan fikrlar hayrat uyg‘otadi. Ularning ta’kidlashicha, 2020 yildan buyon YaIMga nisbatan budjet tushumlari kamaygan va buni qoplash lozim ekan. Ammo Osiyo taraqqiyot banki (OTB) ma’lumotlariga qaralsa, bunday kamayish kuzatilmagan: 2020 yilda konsolidatsiyalashgan budjet daromadlari YaIMning 26,9 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 30,5 foizga yetgan. Shunisi rostki, davlat xarajatlari bundan ham ko‘proq o‘sdi — 29,1 foizdan 35,5 foizgacha. Albatta, budjet tushumlari o‘sishi davlat xarajatlari sur’atiga yetmayapti, bu esa budjet taqchilligi va davlat qarzining oshib borishiga olib kelyapti. Savol tug‘iladi: bunday vaziyatda, iqtisodiyot zimmasiga tushayotgan soliq yukini yanada oshirish kerakmi yoki, aksincha, shishirilgan va tez o‘sib borayotgan davlat xarajatlarini qisqartirish lozimmi?» deya yozdi Yusupov. 

Iqtisodchiga ko‘ra, Xalqaro valuta jamg‘armasining budjet muvozanatini saqlash uchun soliq yukini oshirish kerakligi haqidagi fikrlari makroiqtisodiy nazariya nuqtayi nazaridan to‘g‘ri, ammo O‘zbekiston hali na rivojlangan, na to‘liq bozor iqtisodiyotiga o‘tgan davlat.

«Avvalo, O‘zbekiston iqtisodiyoti kambag‘al, YaIMning har bir aholiga to‘g‘ri keluvchi hajmi 3000 dollar atrofida. Buning ustiga iqtisodiyot nazariyasida aniq qonuniyat bor: mamlakat qanchalik kambag‘al bo‘lsa, u shunchalik kam budjet-soliq yukini ko‘tara oladi. Agar, u rivojlangan davlatlar qatoriga chiqishni istasa. Chunki YaIMda davlat xarajatlari ulushining yuqoriligi – bu biznes uchun katta xarajatlar va uning raqobatbardoshligi past bo‘lishi, demakdir.

O‘zbekistonda esa davlat xarajatlarining YaIMga nisbatan ulushi G‘arbiy Yevropa davlatlariga yaqin – 40 foizdan yuqori. Agar korxonalarning kvazifiskal xarajatlarini ham inobatga olsak, bu raqam yanada ortib ketadi. Holbuki, boy Sharqiy Osiyo davlatlarida bu ko‘rsatkich 1,5–2 barobar past. Qolaversa, muvaffaqiyatli rivojlanayotgan kambag‘al davlatlarda ham bunday daraja kuzatilmaydi.

Ikkinchidan, O‘zbekistonda hamon to‘liq bozor iqtisodiyoti shakllanmagan. Chunki muhim qarorlarni xususiy sektor va bozor emas, mansabdorlar qabul qiladi. Ular buning uchun ulkan davlat xarajatlaridan, imtiyozlardan, subsidiyalardan, soliqlar va bojlardan, shuningdek, imtiyozli kreditlardan foydalanadi. Va mansabdorlar xarajat qilishi va «o‘zlashtirish» imkoniyati bo‘lgan mablag‘lar qancha ko‘p bo‘lmasin, ular uchun doimo kamlik qiladi.

Eng asosiysi, ularning faoliyati ustidan jamiyat tomonidan samarali nazorat mavjud emas, muvozanat va tiyib turish mexanizmlari ham ishlamaydi. Bu esa davlat xarajatlarining cheksiz o‘sishiga olib keladi. Natijada, bu xarajatlar soliq yuki va davlat qarzi orqali iqtisodiyot zimmasiga yuklanadi», deya yozdi u.

Yusupov O‘zbekistondagi iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur deb hisoblaydi:

• davlat xarajatlarini keskin qisqartirish (1,5–2 barobar), ayniqsa iqtisodiy xarajatlarni;
• davlatning mulkchilikdagi ulushini keskin kamaytirish;
• soliq va qarz yukini tushirish, biznes xarajatlarini kamaytirish va mahsulot raqobatbardoshligini oshirish;
• import uchun bojlar va notarif to‘siqlarni qisqartirish, alohida shaxslar va tarmoqlar uchun berilgan imtiyozlarni bekor qilish (raqobat muhitini kuchaytirish va mansabdorlar tomonidan sun’iy yaratilgan monopoliya va korrupsiya manbalarini yo‘q qilish uchun);
• davlatning iqtisodiyotdagi vazifalarini keskin qayta ko‘rib chiqish. Mansabdorlarni biznesdan uzoqlashtirish, bozor mexanizmlari va raqobat muhitini buzishlariga qat’iy chek qo‘yish lozim.

«Shunday holda, XVJ nima tavsiya qilmoqda? Albatta – soliq yukini yanada oshirishni! Bu – umumiy makroiqtisodiy qoidalarni mamlakatning institutsional va tarixiy xususiyatlarini hisobga olmasdan mexanik tarzda qo‘llashning natijasidir», deya xulosa qilgan Yusupov.