Илон Маскда муаммолар: унинг бизнеси зарар кўрмоқда, Трамп билан эса илк келишмовчилик чиққан

Америкадаги қатор нашрлар Оқ уйдаги манбаларига таяниб, Илон Маск тез орада президентнинг катта маслаҳатчиси, махсус давлат хизматчиси ва Ҳукумат самарадорлиги департаменти (DOGE) раҳбари лавозимидан кетиши ҳақида хабар бера бошлади. Тахминларга кўра, Доналд Трампнинг ўзи бу ҳақда бошқа сафдошларига айтган. Журналистлар давлат раҳбари ва тадбиркор ўртасидаги айрилишнинг эҳтимолий сабабларидан бири сифатида Трамп томонидан бошқа мамлакатларга нисбатан жорий этилган ва Маскнинг жиддий зарар кўришига сабаб бўлган тарифларни кўрсатмоқда. Маск ўз лавозимини тарк этиши ҳақидаги маълумотни Оқ уй матбуот котиби Керолайн Ливитт аллақачон рад этган, миллиардернинг ўзи эса бу хабарларни фейк деб атаган. «Медуза» президент ва дунёнинг энг бой одами иттифоқи қандай шакллангани ва уларнинг муносабатларида аслида нималар рўй бераётгани ҳақида ҳикоя қилди.

Маск аввал демократларга симпатия билдирган ва Трампни танқид қилган, сиёсатчи эса миллиардерни «муттаҳам» деб атаган. Аммо 2024 йилда барчаси ўзгарди

Яқин-яқингача Трамп ва Маскни ҳамфикр деб бўлмасди. 2016 йил ноябрида тадбиркор Трамп мамлакатни бошқариш учун етарлича салоҳиятга эга эмаслигини айтганди. «Мен унинг [президент ролига] муносиб эмаслигини тобора кўпроқ ҳис қиляпман, – деганди ўшанда Маск. – Менимча, бундай феъл-атворли йигит Қўшма Штатларга яхши таъсир ўтказа олмаса керак».

Маскнинг танқидига қарамай, биринчи сайловда ғалаба қозонганидан сўнг, Трамп Tesla ва SpaceX бош директорини стратегия ва сиёсат бўйича президентлик форумига – давлат раҳбарига иқтисодий ўсиш ва янги иш ўринларини яратиш бўйича маслаҳат берган 16 нафар тадбиркордан иборат гуруҳга қўшади. Бироқ ҳамкорлик узоққа чўзилмади: 2017 йил июнида миллиардер Трампнинг Париж келишувидан чиқиш қарорига норозилик сифатида форумни тарк этади.

2018 йилда америкалик журналист Кара Свишер билан суҳбатда Маск Трампнинг иқлим бўйича позициясига «бор кучи билан» таъсир ўтказишга ҳаракат қилганини айтади. Свишер унга президент ҳузуридаги гуруҳга қўшилмасликни маслаҳат бергани ва у Маскни «отиб кетиши»ни тахмин қилганини эслатади. Миллиардер у ҳақ бўлгани тан олади.

Маскнинг танқидлари эса Трампнинг 2020 йил январида у ҳақида завқ билан гапиришига ва уни муҳандис ва ихтирочи Томас Эдисон билан таққослашига тўсқинлик қилмайди. «У бизнинг даҳоларимиздан бири ва биз ўз даҳоларимизни ҳимоя қилишимиз керак», – дейди Трамп Маск ҳақида Давосдаги Жаҳон иқтисодий форумида берган интервюсида.

Трампнинг Маск ҳақидаги фикри икки ярим йилдан сўнг ўзгарди. 2022 йил июл ойида у миллиардерни илгари ҳеч қачон республикачилар учун овоз бермаганини тан олганидан кейин «муттаҳам» деб атаганди. Трампнинг сўзларига кўра, Маск ўзаро суҳбатда уни президентлик сайловларида қўллаб-қувватлаганини айтганди.

«Мен Трампдан нафратланмайман, лекин у шляпасини илиб, уфқ томон кетиш вақти келди», – деб баҳсни давом эттиради Маск. Бундан икки ой олдин Маск Twitter’нинг Трампни исёнга даъвати учун блоклаш қарорини танқид қилганди.

Ўша йилда тадбиркор энди Республикачилар партиясидан номзодларни қўллаб-қувватлашни режалаштираётганини эълон қилади. Бироқ, президентлик сайловларидаги праймериз арафасида у Трампнинг партиядоши ва рақиби бўлган Флорида губернатори Рон Десантисни қўллаб-қувватлайди.

«Маск ва Трамп бир-бирига жуда ўхшаш, шунинг учун улар ҳеч қачон келиша олмайди, – деганди 2022 йилда CNN сиёсий шарҳловчиси Крис Килисса. – Иккиси ҳам ўзини исёнкор деб ҳисоблайди. Иккиси ҳам тартибсизлик келтириб чиқаришни ва барқарор тартибни ларзага солишни хуш кўради».

Бироқ, Трампнинг республикачиларнинг 2024 йилги праймеризидаги устунлиги қанчалик яққол бўлса, Маскнинг собиқ президентга хайрихоҳлиги ҳам шунчалик сезиларли бўлади. «Маск Трампни аҳмоқ деб ҳисобларди. Айтиш мумкинки, у ундан нафратланарди... Аммо 2024 йилда у дўстларига Трампни яширинча қўллаб-қувватламоқчилиги ва унинг ғояларини дунёнинг энг бой одамлари билан суҳбатларда илгари сурмоқчи эканини айта бошлади», – дейди The New York Times мухбири Жонатан Суон.

Суоннинг сўзларига кўра, Маскнинг сиёсий мақсадлар учун харажатлари сўнгги йилларда Трампнинг асосий маслаҳатчиларидан бири, спичрайтер Стивен Миллер томонидан назорат қилинган. Шунга қарамай, 2024 йилнинг биринчи ярмида миллиардер ҳали ҳам номзодларнинг ҳеч бирига ҳомийлик қилмоқчи эмаслигини таъкидлаётганди.

Трампга уюштирилган суиқасддан кейин вазият ўзгарди. Маск дарҳол X ижтимоий тармоғида Трампни «тўлиқ қўллаб-қувватлаши»ни ёзади. Ўшандан бери у республикачининг асосий ҳомийларидан ва сафдошларидан бирига айланди. Associated Press нашри хабарига кўра, миллиардер томонидан ташкил этилган America PAC сиёсий ҳаракатлар суперқўмитаси республикачининг кампаниясига 200 миллион долларга яқин сармоя киритган.

Маск инаугурациядан кейинги дастлабки ойларда Трамп атрофидаги энг ёрқин шахслардан бирига айланди. Мухолифлар миллиардерни давлат тўнтариши ва «ҳукуматни ютиб юбориш»да айбламоқда

Маск 2024 йилги сайловлар натижасини Трампнинг Мар-а-Лагодаги қароргоҳида кузатиб боради. Ўшандан бери миллиардер ва сайланган давлат раҳбари деярли ажралмас жуфтликка айланди – Маск ҳатто ўзини президентнинг «биринчи хоними»га ўхшатиб, «биринчи дўсти» деб атайди.

2024 йил охирида Трамп Маск бошчилигидаги Ҳукумат самарадорлиги департаментини (DOGE) ташкил этиш ниятини эълон қилади. Сўнгги ойларда айнан шу идора федерал хизматчиларни оммавий равишда қисқартириш ва АҚШ Халқаро тараққиёт агентлигини (USAID) амалда ёпиш ташаббуси билан чиқди.

• Маск DOGE’нинг асосий мақсади «бюрократик тирания»ни тугатиш деб эълон қилган. Расман унинг департаментининг вазифаси давлат тузилмалари ишини ва ҳукумат харажатларини оптималлаштиришдан иборат. Март ойида DOGE озиқ-овқат ва дори-дармонлар сифатини назорат қилиш бошқармаси, Миллий ядровий хавфсизлик маъмурияти, Таълим, Соғлиқни сақлаш, Қишлоқ хўжалиги вазирликлари ва бошқа идораларда 200 мингдан ортиқ қисқартиришлар ташаббуси билан чиқди. Маск ва унинг департаментини танқид қилиш учун асосий сабаблардан бири асоссиз ишдан бўшатишлар бўлди: Forbes маълумотларига кўра, расмийлар «хатолик туфайли» ишдан бўшатилган 26 мингдан ортиқ ходимни қайта ёллашга мажбур бўлган. Федерал судлар синов муддатида бўлган яна 24 мингга яқин ходимни ишга тиклаш тўғрисида қарор чиқарган. Маскнинг ўзи инклюзивлик дастурларини тўхтатиш орқали солиқ тўловчиларнинг маблағларидан бир миллиард доллардан ортиқ маблағни тежаганини айтган.

«Маск ҳукумат муассасаларини назорат қилувчи хусусий шахсдир. Бу оптималлаштириш эмас, бу тўнтариш», – деб ёзади Денвер университети сиёсатшуноси Сет Маскет DOGE фаолияти ҳақида.

Трамп даврида Маск президентнинг катта маслаҳатчиси бўлди ва махсус давлат хизматчиси лавозимини эгаллади. Бу унга давлат мулозимлари учун мажбурий бўлган текширувдан қочиш имконини берди. «Федерал хизматчилар қатъий танловдан ўтишлари ва ўз малакаларини тасдиқлашлари керак. Махсус давлат хизматчисини тайинлаш – бу бюрократик сансалорликни четлаб ўтиб, кимнидир бортга олишнинг осонроқ усули», – деб тушунтирди ҳуқуқшунос Жоанна Фридман.

Қонунга кўра, махсус давлат хизматчиси календар йилида кўпи билан 130 кун ишлаши мумкин. Аммо бу лавозимни бир мартадан ортиқ эгаллашга рухсат бор. Бу шуни англатадики, агар Маск 2025 йилда кунлар лимитини тугатса, назарий жиҳатдан, Трамп уни 2026 йилда яна шу лавозимга тайинлаши мумкин.

Сент-Луисдаги Вашингтон университетининг давлат сиёсатининг ахлоқий меъёрлари бўйича мутахассиси Кетлин Кларкнинг таъкидлашича, махсус давлат хизматчилари оддий федерал хизматчилар билан бир хил қоидаларга амал қилиши керак. Бироқ Маск кўплаб қарорларни қонун чиқарувчи органлар билан мувофиқлаштирмайди. DOGE билан ишлашга мажбур бўлган аксарият идоралар ҳали ҳам унинг ваколатлари доирасини тушунишмайди. Кларкнинг сўзларига кўра, қонун федерал агентликларни конгресс рухсатисиз ёпишни тақиқлайди, аммо Маск бу чекловларни четлаб ўтмоқда.

«Ҳеч ким томонидан сайланмаган соядаги ҳукумат федерал ҳукуматни душманларча ютиб юборади», – дея таърифлайди Маскнинг фаолиятини сенатдаги демократлар фракцияси раҳбари Чак Шумер. Баъзи экспертлар Маскни «Вашингтондаги энг нуфузли одам» деб атай бошлаган. Трампнинг ўзини бундай тавсифлар безовта қилмайди – унинг сўзларига кўра, «Илон розиликсиз ҳеч нарса қила олмайди ва қилмайди ҳам».

Маскдан нима кутишни олдиндан билиб бўлмаслиги аллақачон Трампнинг кўплаб сафдошларига ёқмай бошлаган. Бу вақтда эса миллиардернинг ўзи президентнинг божлар сиёсатини фаоллик билан танқид қилмоқда

Трампнинг жамоатчилик қаршисидаги сўзларига қарамай, 2025 йил апрел ойи бошида журналистлар Оқ уйда Маскдан «тўйгани» ҳақида ёзишни бошлади. CNN сиёсий шарҳловчиси ва The New York Times катта мухбири Мегги Ҳаберманнинг сўзларига кўра, бир вақтнинг ўзида президентнинг бир неча маслаҳатчиси миллиардер давлат раҳбари атрофида гирдикапалак бўлишидан норози. Бу ҳақда Politico нашри мухбири Рэйчел Бэйд ҳам ёзган.

«Ҳеч ким: „Айтганча, йиқитиш вақти келди“, демаяпти, – дея Оқ уйдаги манбасининг сўзларини келтиради The Times. – Аммо шундай фикр юритадиган бир гуруҳ одамлар бор: „Қачон биз Илон Маскнинг ишлари билан эмас, ҳукумат ишлари билан шуғулланамиз?“»

2025 йил мартида Vanity Fair нашри Оқ уйдаги манбасига таяниб, сўнгги ҳафталарда Маск ва Трамп маъмуриятининг айрим аъзолари ўртасидаги муносабат кескин совуқлашгани ҳақида хабар берганди. Хусусан, давлат котиби Марко Рубио ва транспорт вазири Шон Даффи DOGE раҳбарини ўз идораларидаги қисқартиришлар улар билан келишилмасдан амалга оширилганидан норози бўлган.

Трампга яқин бўлган медиа Оқ уй аппарати раҳбари Сюзан Уайлсни Маскка қарши кампания ташаббускори деб атамоқда, у ҳам миллиардер у билан ҳукумат идораларини оптималлаштириш режаларини келишиб олмаганидан норози.

Трампнинг сайловолди кампанияси иштирокчиси анонимлик шарти билан у ва унинг ҳамкасблари Маскни жуда кескин ва ҳаракатларини олдиндан айтиб бўлмайдиган одам деб ҳисоблашини айтди. Миллиардернинг кўпчилик республикачиларни норози қилган ҳаракатлардан бири унинг Жо Роганнинг подкастидаги чиқиши бўлди – у ерда Маск ижтимоий суғурта дастурини «тарихдаги энг йирик молиявий пирамида» деб атади. Баъзи журналистлар фикрича, Трампнинг яқин сафдошининг бундай мулоҳазалари унинг сайловолди кампанияси вақтидаги ҳар қандай ҳолатда ҳам нафақаларни бекор қилмаслик ҳақидаги ваъдаларига зиддир.

DOGE’нинг USAID’ни қисқартириш бўйича қарорини конституцияга зид деб топган ва агентликни ёпишга уринишларни тўхтатишга қарор қилган федерал судяга Маск томонидан уюштирилган ҳужумлар ҳам президент маслаҳатчиларини қаттиқ ажаблантирган.

Маскнинг 1 апрел куни бўлиб ўтган Висконсин штати Олий судига сайлов натижаларига таъсир кўрсатишга муваффақиятсиз уриниши ҳам Трамп жамоаси аъзолари орасидаги обрўсига путур етказган бўлиши мумкини. Овоз бериш жараёни арафасида Маск Республикачилар партияси номзоди Бред Шимел тарафдорларига миллион долларлик иккита чек берди. Тўлов учун расмий сабаб сифатида сайловчилар Маск тузган America PAC суперқўмитасининг «ўз қарашларини ўтказаётган фаол судялар»га овоз бермасликка чақирувчи петициясини имзолаши кўрсатилган.

Маскни нега айнан Висконсиндаги сайловлар бунчалик ташвишга солди?

• Маск агар Демократик партия номзоди сайланса, Висконсин Олий суди бўлажак сайловларда республикачиларнинг имкониятларини минималлаштириш учун сайлов округлари чегараларини қайта тақсимлаши мумкин деб ҳисоблаган. 2024 йил ноябр ойида Трамп Висконсинда бир фоиздан камроқ устунлик билан ғалаба қозонганди – 49,6, Камала Харрис эса сайловчиларнинг 48,74 фоизи овозини қўлга киритганди.

Баъзи нашрлар миллиардерни овозларни сотиб олишга уринишда айблади, аммо штат Олий суди қонун бузилмаган деб топди. Financial Times маълумотига кўра, Маск Шимелнинг кампаниясига жами 22 миллион доллар инвестиция қилган. Шунга қарамай, Висконсинда Демократик партия вакили Сюзан Кроуфорд ғалаба қозонди.

«Сайловолди пойгасига Маск шахсан аралашуви тескари таъсир кўрсатди, – дея шарҳлади The New York Times Тимес Висконсиндаги овоз бериш натижаларини. – Маск демократ сайловчиларнинг асабини қўзитувчига айланган бўлиши мумкин. Шу билан бирга, республикачилар орасида Маск Трамп каби маъқулланмайди».

Сиёсий шарҳловчи Мегги Ҳаберманнинг сўзларига кўра, Маскнинг фаоллиги занжири аррани (бензопила) сермашга ўхшайди, Трамп ва унинг атрофидагилар эса баъзида эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилишни маъқул кўришади. Республикачилар биринчи навбатда нимани афзал кўришини таҳлил қилувчи социолог Уит Эйрс ҳам худди шундай фикр билдирди: «Федерал хизматчилар Илон Маскдан кўра анча машҳур. Унинг радикал усуллари камдан кам одамга ёқади».

Яқинда Маркетт университети қошидаги Ҳуқуқ мактаби томонидан ўтказилган сўров натижаларига кўра, америкаликларнинг 58 фоизи DOGE фаолиятини маъқулламайди. Маскнинг фаоллигини респондентларнинг 60 фоизи салбий баҳолаган, фақат 38 фоизи – ижобий. Бундай ёмон натижалардан кейин Трампнинг баъзи маслаҳатчилари миллиардерга яқинлик президент рейтинги учун хавфли деб ўйлаб қолиши мумкин эди.

Трамп ва Маск ўртасидаги зиддиятнинг яна бир сабаби – Америка президенти томонидан киритилган импорт товарларига қўйилган божлар бўлиб, улар аллақачон Маскнинг Tesla компанияси акциялари қиймати жиддий пасайишига олиб келган. Натижада Маскнинг бойлиги 2024 йил ноябр ойидан бери биринчи марта 300 миллиард доллардан пастга тушди. Оқ уй Европа Иттифоқи товарларига 20 фоиз бож ўрнатганидан зум ўтмай, Маск АҚШ ва Европа ўртасида «тарифсиз» зона жорий этилишини хоҳлашини айтиб чиқди.

Тарифлар жорий этилгандан сўнг, Маск Трампнинг савдо бўйича маслаҳатчиси ва оммавий равишда оширилган тарифларни жорий этиш ташаббускорларидан бири Питер Наваррони танқид қилди. «Ҳарвардда иқтисод фанлари доктори бўлиш – яхши эмас, ёмон», – деб ёзади тадбиркор. Маскнинг укаси ва Tesla бошқарув кенгаши аъзоси Кимбал Маск эса ўз эътирозини тўғридан тўғри давлат раҳбарига йўллади: «Трамп даврида АҚШда бир неча авлодлар учун энг юқори солиқлар бўлади деб ким ҳам ўйлабди. Трамп ўзининг тариф стратегияси ёрдамида америкалик истеъмолчини фундаментал, доимий солиққа тортди».

The Washington Post маълумотларига кўра, Маск узоқ вақтдан бери импорт товарларига қўйилган божлар унинг бизнесига зарар етказади, деб ҳисоблайди, чунки Tesla’нинг баъзи ишлаб чиқариш нуқталари Хитойда жойлашган.

Маск билан муносабатларни узиш ҳам хавфли бўлиши мумкин. Бундан ташқари, Трамп норозиликни ўзидан соқит қилиш учун миллиардердан фойдаланмоқда

Март ойи охирида Трамп яқин орада Маск махсус давлат хизматчиси лавозимини тарк этиши мумкинлигига шама қилганди. «Менимча, у ажойиб, лекин у катта компанияни бошқариши керак, деб ўйлайман. Қачондир у бунга қайтади. У шуни истайди. Мен уни [ўз маъмуриятимда] қўлимдан келганича қолдирган бўлардим. У жуда истеъдодли йигит», – деганди АҚШ президенти.

Politico маълумотига кўра, худди шу вақтда Трамп атрофидагиларга Маск яқин орада сиёсат билан шуғулланишни тўхтатиб, бизнесга қайтишини айтган. Маскнинг ўзи компанияларга раҳбарлик қилишни DOGE бошчилигидаги фаолият билан бирлаштиришда «катта қийинчиликлар»ни бошдан кечираётганини тан олди.

Шунга қарамай, кўплаб сиёсатчилар президент ҳали ҳам тадбиркорни DOGE раҳбарлигидаги провокацион баёнотлари ва ҳаракатлари учун қадрлайди, деб ҳисоблашади. «Энди ҳамма унга эмас, Маскка ҳужум қилаётгани Трампга ёқади», – деди Оқ уйга яқин манба The Times нашрига берган интервюсида.

Бундан ташқари, Трамп Маск билан ҳамкорликни ундаги тадбиркорлик туйғусини қадрлагани ва шунчаки бой одамларни яхши кўргани учун ҳам давом эттириши мумкин. «Ишонч билан айтиш мумкинки, Трамп ҳар доим бойликка ҳайрат билан қараган, – дейди Калифорниядаги Стэнфорд университети сиёсатшуноси Билл Уэйлин. – У пул масаласида пастдан юқорига қарай оладиган бир неча киши бор, холос. Ва Маск – улардан бири».

Консерватив сиёсий шарҳловчи Чарли Сайкснинг фикрича, Маск билан кескин ажралиш Трамп учун хавфли бўлиши мумкин. Шу сабабли, президент Маскни давлат ишларидан четлаштирмоқчи бўлса ҳам, уни ўз атрофида қолдиришига тўғри келади.

«У [Трамп] Илоннинг муаммосини қандай ҳал қилишини билмайман. У исталган одамни ишдан бўшатиши ёки ўнгланмас зарба бериши мумкин. У Марко Рубиога қўл силташи ёки Truth Social’даги битта пост билан Жей Ди Вэнснинг келажагини яксон этиши мумкин. Лекин Илондан қутула олмайди. Энди Маскнинг ўз базаси, ўз култи бор. Шундай вақт келадики, уларнинг эгоси бир-бири билан тўқнашади. Аммо бу [зиддиятни] қандай ҳал қилиш мумкин? Трамп ўзи алоқа ўрнатган бу монстр Франкенштейндан қандай қутулиши мумкин?»,  – дейди Сайкс.

Vanity Fair маълумотига кўра, Трамп аллақачон ўз атрофидаги Маскдан норозиларни тинчлантиришга уриниб кўрган, у энди қисқартиришларни амалга ошириш ваколатига эга эмаслиги ва фақат вазирлик раҳбарларига маслаҳат бериши мумкинлигини айтган.

Politico нашри мухбири Рэйчел Бэйднинг фикрича, Маск Трамп даврида расмий лавозимлардан кетиши мумкинлиги ҳақидаги маълумот матбуотга сизиб чиқиши уларнинг муносабатларидаги туб ўзгаришлардан далолат беради. Бироқ, бир вақтнинг ўзида президент маъмуриятининг бир неча аъзолари Бэйд билан суҳбатда Маск Трампнинг даврасини бутунлай тарк этмаслигини ишонч билан айтишган. Май ёки июн ойларида махсус давлат хизматчиси лавозимида бўлиш муддати тугагач, катта эҳтимол билан, Маск «норасмий маслаҳатчи» сифатида Оқ уйда бўлиш имкониятини сақлаб қолади.