Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи: ҳамкорликка ундаётган омиллар нима?

Марказий Осиё давлатлари Сталин замонидан қолган чегара масалаларини ниҳоят ҳал қилиб олди. Ва энди халқаро майдонда янада жипсроқ бўлиб ҳаракат қилиш пайти келди. Бу бирдамлик жорий ҳафта Самарқандда ўтадиган биринчи Марказий Осиё — Евроиттифоқ саммитида яна бир бор ўз аксини топиши кутилмоқда. Сиёсатшунос Камолиддин Раббимов Kun.uz'даги колонкасида бу икки минтақа нима учун бир-бирига эҳтиёжманд экани ҳақида сўз юритди.

Бу ҳафта Марказий Осиё тарихида қолади. 31 март куни Ўзбекистон, Тожикистон ва Қирғизистон президентлари Хўжандда учрашиб, уч давлат чегарасининг туташган нуқтаси ҳақидаги шартномани имзолади ва “Дўстлик” стеласини очиб берди.

Бу ёдгорлик – тарихий аҳамиятга эга. Бир вақтлар Ленин ва Сталин томонидан белгилаб берилган чегаралардаги чигалликлар собиқ СССР вақтида ҳам, ундан кейинги мустақиллик даврида ҳам халқларимизга, давлатларимизга кўп муаммолар яратиб келди. Советлар онгли равишда барчамизнинг умумий уйимиз Туркистонни парчалашган эди, бешта давлатга бўлиб, бешта миллий-этник ўзликни бўрттиришган эди.

Бир вақтлар биз барчамиз туркистонликлар эдик, советлар эса ҳар хил ўзликлар яратиш ва қарама-қарши қўйиш орқали, бизнинг бирлигимизга зарба беришди.

2017 йилдан бошлаб Марказий Осиёдаги давлатлар ўртасидаги муҳит мутлақ ўзгарди. Унга қадар, давлатларнинг ўзаро муносабатларида совуқ оҳанглар устувор эди. Мисол учун, Ўзбекистоннинг Тожикистон билан юзлаб километр чегаралари миналаштирилган эди. Қирзиғистон билан ҳам чегаралардаги таранглик юқори эди. Давлатлар ўртасида ҳатто виза тизими жорий қилинган бўлиб, яқин қариндошлар ҳам ўн йиллаб бир-бирини кўриш имкониятидан маҳрум бўлган эди. Бугун айтса ишониш йиқин бўлган бу оғир вазиятлар ортта қолди.

Қолаверса, минтақа давлатларининг ташқи сиёсатдаги, геосиёсатдаги қарашлари ҳам жуда яқинлашди. Демак, 31 март куни уч давлат раҳбарлари Сталиндан қолган оғир чегара муаммоларини ҳал қилиб, Марказий Осиё тарихида янги саҳифани очиб беришди.

Бу ҳафтадаги яна бир муҳим воқеа: Самарқандда бўладиган Марказий Осиё – Европа Иттифоқи саммити. 3-4 апрел кунлари Самарқандда Марказий Осиёнинг беш давлат раҳбарлари ва Европа Иттифоқининг асосий раҳбарлари учрашиб, икки минтақа ўртасидаги ҳамкорликни юқори даражага олиб чиқиши кутилмоқда.

Глобал сиёсатда катта ўзгаришлар бошланган. АҚШ ҳокимиятига Трампнинг келиши, унга қадар Россия-Украина уруши халқаро майдондаги турбулентликни, чайқалишларни кучайтирди. Дунё кўп қутблилик томон кетмоқда. АҚШнинг ўзи изоляционизмга оғишмоқда. Трамп томонидан бошлаб берилган иқтисодий национализм дунёда савдо-иқтисодий урушлар ва геосиёсий тирашувларни кучайтирди.

Бугун кўп қутбли дунёда АҚШга рақиб бўлиши кутилаётган давлатлар маълум, булар Хитой Халқ Республикаси, Россия Федерацияси, Ҳиндистон. Шулар қаторида, Европа Иттифоқи ҳам бор. Европа Иттифоқи – кўп қутбли дунёда энг бой ва технологик ривожланган қутблардан бири бўлиши аниқ. Трамп Америкаси Европа Иттифоқи билан алоқаларни пасайтирмоқда, савдо-иқтисодий урушларни бошлади, Европа товарларига қўшимча тарифлар белгиламоқчи.

Бугун Европа Иттифоқига аъзо 27 давлатда жами 500 миллиондан ортиқ аҳоли яшайди, ЕИнинг номинал ялпи ички махсулоти 19 триллион евродан ошади, сотиб олиш паритетига кўра эса – 26 триллион евро.

Иккинчи жаҳон урушидан кейин Ғарбий Европа тўлалигича ўз хавфсизлигини АҚШ қўлига топшириб қўйган эди. АҚШнинг ўзи шунга ҳаракат қилди. Совуқ уруш даврида ҳам, социалистик лагер қулаганидан кейин ҳам АҚШ Европа давлатлари орасидаги зиддиятлардан манфаатдор бўлиб келди. Ўтган даврда Европа Иттифоқининг баъзи давлатлари минтақанинг кучли давлатларидан эҳтиёткорлик қилиб, кўпроқ АҚШга суяниб келишди. Мисол учун, Болтиқбўйи давлатлари, Полша. Улар Германия ва Франция каби континентнинг қудратли давлатларига у қадар ишонишмади. Бироқ, Трамп маъмурияти ЕИ билан комплекс алоқаларни олдингидек сақлаш ниятида эмас. НАТО ичида ҳам зиддиятлар кўпайган. Мана шу фонда, Европа Иттифоқи алоҳида ва қудратли федерация бўлишга интилмоқда.

Бугун либерал дунёнинг, либерал тартиботнинг маркази АҚШ эмас, Европа Иттифоқи. Иттифоқнинг демократия, инсон ҳуқуқлари, миллий озчиликлар, Украина ва Фаластин борасидаги позициялари АҚШникидан тубдан фарқ қилади. Ғазоликларни кўчириш ғоясига ЕИ лидерлари мутлақ қарши, Трампнинг бу ғоясини кескин танқид қилишди.

Самарқандда ЕИ ва Марказий Осиё ўртасида савдо-иқтисодий, сармоя, хавфсизлик, транспорт-логистика, энергетика, экология ва Афғонистон каби масалалар муҳокама қилинади. Саммит натижасида Самарқанд декларацияси имзоланиши керак, ва бу декларацияга кўра, икки муҳим минтақа стратегик шериклик борасида келишувга эришади.

Дунёда янги тартибот шаклланиб бошлади. Янги тартиботда Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи бир-бирига жуда эҳтиёжманд. Европа Иттифоқи АҚШ босими остида бўлиб, ундан мустақил бўлишга интилса, Марказий Осиё ҳам ўзининг халқаро субъектлигини ошириш ниятида, ўзининг РФ ва ХХР билан муносабатларини ЕИ ҳисобига мувозанатда ушлаб туриш ниятида. Бу ҳамкорлик икки томон учун ҳам ниҳоятда зарур. Глобал босимлар ва чақириқлар фонида, икки минтақа манфаатли ҳамкорлик қилишга маҳкум, акс ҳолда икки минтақа учун ҳам глобал турбулентликнинг салбий оқибатлари фақат кўпроқ бўлади.

Камолиддин Раббимов,
сиёсатшунос